معنی صفت خداوند

حل جدول

صفت خداوند

لله: خدا، ۲۶۶۱ بار (بقره/۷)، اَبقی: پایدارتر، ۱ بار (طه/۷۳)، اَحد: یکتا، ۱ بار (اخلاص/۱)، اَحسَنُالخالِقین: بهترین آفرینندگان، ۲ بار (مومنون/۱۴)، اَحکَمُ‌الحاکِمین: بهترین داوران، ۲ بار (هود/۴۵)، آخِر: بی‌انتها یا انجام (آیا معنا درست است) ۱ بار (حدید/۳)، اَرحَمُ‌الرّاحِمین: مهربانترین مهربانان، ۴ بار (اعراف/۱۵۱)، اَسرَعُالحاسِبین: سریعترین حسابرسان، ۱ بار (انعام/۶۲)، اَعلَم: داناتر، ۱ بار (آلعمران/۳۶)، اَعلی: بلند مرتبه، ۲ بار (اعلی/۱)، اَقرَب: نزدیک‌تر، ۲ بار (ق/۱۶)، اَکرَم: کریم‌تر، ۱ بار (علق/۳)، اَهل‌ُالتَّقوی: سزاوار ترس، ۱ بار (مدّثر/۵۶)، اَهلُ‌المَغفِرۀ: سزاوار آمرزش، ۱ بار (مدثّر/۵۶)، اَوَّل: آغاز ۱ بار (حدید/۳)، إِله: معبود (بقره/۱۳۳)، بارِئ: آفریدگار، ۳ بار (بقره/۵۴)، باطِن: نهان، ۱ بار (حدید/۳)، بَدیع: پدید آورنده، ۲ بار (بقره/۱۱۷)، بَرّ: نیکوکار، ۱ بار (طور/۲۸)، بَصیر: بینا، ۴۲ بار (بقره/۹۶)، تَوّاب: توبه پذیر، ۱۱ بار (بقره/۳۷)، جامِع: گرد آورنده، ۲ بار (آل‌عمران/۹)، جَبّار: شکوهمند، ۱ بار (حشر/۲۳)، حَسیب: حسابرس، ۳ بار (نساء/۶)، حَفِیّ: پرمهر، ۱ بار (مریم/۴۷)، حَفیظ: نگهبان، ۳ بار (هود/۵۷)، حَقّ: (انعام/۶۲)، حَکیم: فرزانه، ۹۳ بار (بقره/۳۲، حَلیم: بردبار، ۱۱ بار (بقره/۲۲۵)، حَمید: ستوده، ۱۷ بار (بقره/۲۶۷)، حَیّ: زنده، ۴ بار (بقره/۲۵۵)، خالِق: آفریننده، ۹ بار (انعام/۱۰۲)، خبیر: آگاه، ۴۵ بار (بقره/۲۳۴)، خَلَّاق: آفریدگار ۲ بار (حجر/۸۶)، خَیر: بهتر، ۱ بار (طه/۷۳)، خَیرُحافِظاً: بهترین نگهبان، ۱ بار (یوسف/۶۴)، خَیرُ‌الحاکِمین: بهترین داوران، ۳ بار (اعراف/۸۷)، خَیرُالرّاحِمین: بهترین مهربانان، ۲ بار (مومنون/۱۰۹)، خَیرُالرّزاقین: بهترین روزی دهندگان، ۵ بار (مائده/۱۱۴)، خَیرُالغافِرین: بهترین آمرزندگان، ۱ بار (اعراف/۱۵۵)، خَیرُالفاتِحین: بهترین داوران، ۱ بار (اعراف/۸۹)، خَیرُالفاصِلین: بهترین جداکنندگان، ۱ بار (انعام/۵۷)، خَیر‌ُالماکِرین: بهترین کارسازان، ۲ بار (آل‌عمران/۵۴)، خَیرُالمُنزِلین: بهترین مهمان نوازان، ۱ بار (مومنون/۲۹)، خَیرُالناصِرین: بهترین یاری کنندگان، ۱بار (آل‌عمران/۱۵۰)، خَیرُالوارثِین: بهترین وارثان، ۱ بار (انبیاء/۸۹)، ذوُالاِنتِقام: صاحب انتقام، ۴ بار (آل‌عمران/۴)، ذوُالجَلال و الاِکرام: با شکوه و ارجمند، ۱ بار (الرحمن/۲۷)، ذوُالرَّحمۀ: رحمتگر، ۲ بار (انعام/۱۳۳)، ذوُالفَضلِالعَظیم: دارای فزون بخشی عظیم، ۶ بار (بقره/۱۰۵)، ذوُالقُوَۀِ‌المَتین: نیرومند استوار، ۱ بار (ذاریات/۵۸)، ذِی‌المَعارِج: صاحب درجات، ۱ بار (معارج/۳)، ذِی‌الطَّول: صاحب احسان، ۱ بار (غافر/۳)، ذِی‌العَرش: صاحب عرش، ۳ بار (اسراء/۴۲)، رَئوُف: مهربان، ۱۱ بار (بقره/۱۴۳)، رَبُّ العَرش: پروردگار عرش، ۶ بار (زخرف/۸۲)، رّب: پروردگار، (فاتحه/۲)، رَحمن: بخشنده، ۷۷ بار (فاتحه/۱)، رَحیم: مهربان، ۱۲۶ بار (فاتحه/۱)، رَزّاق: روزی دهنده، ۱ بار (ذاریات/۵۸)، رَفیع: بالابرندۀ درجات، ۱ بار (غافر/۱۵)، رَقیب: نگهبان، ۳ بار (نساء/۱)، سَریعُ‌الحِساب: زود شمار، ۸ بار (بقره/۲۰۲)، سَریعُالعِقاب: حسابرس سریع، ۲ بار (انعام/۱۶۵)، سَلام: سلامّت بخش، ۱ بار (حشر/۲۳)، سَمیع: شنوا، ۴۰۴ بار (بقره/۱۲۷)، شاکِر: حق‌شناس، ۲ بار (بقره/۱۵۸)، شَدیدُ العَذاب: سخت عذاب کننده، ۱ بار (بقره/۱۶۵)، شَدیدُالعقاب: سخت کیفر، ۱۴ بار (بقره/۱۹۶)، شَدیدُالمِحال: سخت کیفر، ۱ بار (رعد/۱۳)، شَفیع: شفاعت کننده، ۳ بار (سجده/۴)، شَکوُر: قدرشناس، ۴ بار (فاطر/۳۰)، شَهید: گواه، (آل‌عمران/۹۸)، صادق: راستگو، ۴ بار (انعام/۱۴۶)، صَمَد: بینیاز، ۱ بار (اخلاص/۲)، ظاهِر: آشکار، ۱ بار (حدید/۳)، عالِمُالغَیب وَ الشَّهادۀ: دانای نهان و آشکار، ۱۰ بار (انعام/۷۳)، عالِم: دانا، ۲ بار (انبیا/۵۱)، عَزیز: شکست ناپذیر، ۸۸ بار (بقره/۱۲۹)، عَظیم: بزرگ، ۱۴ بار (بقره/۲۵۵)، عَفُوّ: بخشنده، ۵ بار (نساء/۴۳)، عَلّام‌ُالغُیوُب: دانندۀ رازهای نهان، ۴ بار (مائده/۱۰۹)، عَلِیّ: والا، ۹ بار (بقره/۲۵۵)، عَلیم: دانا، ۱۵۷ بار (بقره/۲۹)، غافِرُالذَّنب: بخشندۀ گناه، ۱ بار (غافر/۳)، غالِب: چیره، ۱ بار (یوسف/۲۱)، غَفّار: آمرزنده، ۵ بار (طه/۸۲)، غَفوُر: آمرزنده، ۱۰۱ بار (بقره/۱۷۳)، غَنیّ: بی‌نیاز، ۱۸ بار (بقره/۲۶۳)، فاطِر: پدید آورنده، ۶ بار (انعام/۱۴)، فالِقُالاِصباح: شکافندۀ صبح، ۱بار (انعام/۹۶)، فالِقُالحَبِّ‌ و النَّوی: شکافندۀ دانه و هسته، ۱ بار (انعام/۹۵)، فَتّاح: داور، ۱ بار (سبا/۲۶)، قائِمُ عَلی کُلِ نفسٍ: مراقب همه کس، ۱ بار (رعد/۳۳)، قابِلُ‌التَّوب: توبه پذیر، ۱ بار (غافر/۳)، قادِر: توانا، ۱۲ بار (انعام/۳۷)، قاهِر: چیره، ۲ بار (انعام/۱۸)، قُدّوُس: پاک، ۲ بار (حشر/۲۳)، قَدیر: توانا، ۴۵ بار (بقره/۲۰)، قَریب: نزدیک، ۳ بار (هود/۶۱)، قَهّار: مقتدر، ۶ بار (یوسف/۳۹)، قَویّ: توانا، ۷ بار (انفال/۵۲)، قَیّوُم: پایدار، ۳ بار (بقره /۲۵۵)، کافی: ۱ بار (زمر/۳۶)، کَبیر: بزرگ، ۸ بار (نساء/۳۴)، کَریم: بخشنده، ۴ بار (نمل/۴۰)، لَطیف: دقیق، ۷ بار (انعام/۱۰۳)، مالِکُالمُلک: فرمانروا، ۱ بار (آلعمران/۲۶)، مالِکِ ‌یَومِ‌اَلدّین: صاحب روز جزا، ۱ بار (فاتحه/۴)، مُبدِء: آغازگر، ۶ بار (یونس/۴)، مُبین: آشکار، ۱ بار (نور/۲۵)، مُتَّعال: بلند مرتبه، ۲ بار (رعد/۹)، مُتُکَبِّر: صاحب کبریا، ۱ بار (حشر/۲۳)، مَتین: استوار، ۱ بار (ذاریات/۵۸)، مُجیب: اجابت کننده، ۱ بار (هود/۶۱)، مَجید: بزرگوار، ۲ بار (هود/۷۳)، مُحیط: چیره، ۸ بار (فصّلت/۵۴)، مُحیی: زنده کننده، ۲ بار (روم/۵۰)، مُستَعان: کسی که از او یاری خواسته می‌شود، ۲ بار (یوسف/۱۸)، مُصَوِّر: صورتگر، ۱ بار (حشر/۲۴)، مُعید: باز گرداننده، ۶ بار (یونس/۴)، مُقتَدر: توانا،، ۴ بار (کهف/۴۵)، مُقیت: توانا، ۱ بار (نساء/۸۵)، مَلِک: فرمانروا ۵ بار (حشر/۲۳)، مَلیک: پادشاه، ۱ بار (قمر/۵۵)، مُهَیمِن: نگهبان، ۱ بار (حشر/۲۳)، مَولی: سرور، ۹ بار (بقره/۲۸۶)، مُؤمِن: ایمنی بخش، ۱ بار (حشر/۲۳)، نَصیر: یاور، ۱۱ بار (بقره/۱۰۷)، نوُر: روشنگر ۱ بار (نور/۳۵)، هادی: هدایت کننده، ۲ بار (فرقان/۳۱). واحِد: یگانه، ۲۱ بار (یوسف/۳۹)، وارِث: ارث برنده، ۳ بار (حجر/۲۳)، واسِع: گشایشگر، ۸ بار (بقره/۱۱۵)، والٍ: حمایتگر، ۱ بار (رعد/۱۱)، وَدوُد: دوستدار، ۲ بار (هود/۹۰)، وَکیل: حامی، ۱۳ بار (آلعمران/۱۷۳)، وَلیّ: سرپرست، ۱۶ بار (بقره/۱۰۷)، وَهّاب: بخشایشگر، ۳ بار (آلعمران/۸).

از صفت های خداوند

جهان داور

صفت

چگونگی، ویژگی، خصلت، رفتار، کردار، لقب، وصف، کیفیت، خو

بیان حال و چگونگی

خداوند

یزدان

یزدان، آفریدگار، یاوند، ذو، پروردگار

لغت نامه دهخدا

خداوند

خداوند. [خ ُ وَ] (اِخ) رب. (السامی فی الاسامی) (مهذب الاسماء). نامی از نام های الهی. خدا. خدای. پروردگار. اﷲتعالی:
چون تیغ بدست آری مردم نتوان کشت
نزدیک خداوند بدی نیست فرامشت.
رودکی.
جز از ایزد توام خداوندی
کنم از دل بتو بر افدستا.
دقیقی.
سر نامه گفت از خداوند پاک
بباید که باشیم با ترس و باک.
فردوسی.
فرخش باد و خداوندش فرخنده کناد
عید فرخنده و بهمنجنه وبهمن ماه.
فرخی.
این یافتن ملک بشمشیر نباشد
باید که خداوند جهاندار بود یار.
منوچهری.
تا دستگیر خلق بود خواجه لامحال
او را بود خدا و خداوند دستگیر.
منوچهری.
گواه میگیرم خداوند تعالی را بر نفس خود به آنچه نبشتم و گفتم. (تاریخ بیهقی). ششم آنکه از خداوند سبحانه و تعالی نومید نیستم. (تاریخ بیهقی).
ای منافق یا مسلمان باش یاکافر بدل
چند باید با خداوند این دوالک باختن.
ناصرخسرو.
دست خداوند باغ خلق درازست
بر خسک و خار همچو بر گل و سوسن.
ناصرخسرو.
تا نشناسی تو خداوند را
مدح تو او را همه یکسر هجاست.
ناصرخسرو.
- امثال:
خداوندا زن زشت را تو بردار
خودم دانم خر لنگ و طلبکار.
؟ (ازامثال و حکم دهخدا).
خداوندا غریبان خوار و زارند
بنزد هیچکس قربی ندارند.
؟ (ازامثال و حکم دهخدا).
خداوند سزا را بسزاوار دهد.
سنائی (از امثال و حکم دهخدا).
- خداوند بالا، پروردگار:
توانا خداوند بر هرچه هست
خداوند بالا و دارای پست.
فردوسی.
- خداوند جان، آفریننده ٔ جان. کنایه از پروردگار:
بنام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد.
فردوسی.
- خداوند جهان، آفریننده ٔ جهان. آفریننده ٔ عالم. پروردگار:
با خداوند زبانت بخلاف دل تست
با خداوند جهان نیز ترا روی ریاست.
ناصرخسرو.
- خداوند خرد، آفریننده ٔ خرد. کنایه از پروردگار:
بنام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد.
فردوسی.
- خداوند خلق، آفریننده ٔ خلق. پروردگار.
- خداوند عالم، خداوند جهان. پروردگار.
- خداوند گیتی، خداوند عالم. پروردگار:
خداوند گیتی ستمکاره نیست
که راز خدایست و زین چاره نیست.
دقیقی.
- خداوند مهر، آفریننده ٔ مهر. پروردگار:
کند آفرین بر خداوند مهر
کزین گونه بر پای دارد سپهر.
فردوسی.
|| (اِ مرکب) کدخدا (اصطلاح نجومی). (یادداشت بخط مؤلف):
چو کرد اختر فرخ ایرج نگاه
کشف گشت طالع خداوند ماه.
فردوسی.
طالع آن ساعت اسد بود و خداوند ساعت مریخ با قمر و زهره اندر قوس بود. (مجمل التواریخ و القصص). || استاد. (یادداشت بخط مؤلف): چون تو (بونصر مشکان) خداوند آمد مرا (= عبدالغفار) و مانند مرا چه زهره و یارای آن بود. (تاریخ بیهقی).
او بنده و شاگرد ملک بود
تا گشت خداوند و استاد.
مسعودسعد.
|| صاحب خانه. بزرگ خانه. (برهان قاطع). اختصاص معنی خداوند بر صاحب خانه بر اساسی نیست. || مولی. مقابل بنده. آقای برده. صاحب برده و کنیز. مقابل رهی: مردی از زمین شام از فرزندان حواریان عیسی بود. نام او قیمون بزمین عرب افتاد... روزی تنها همی رفت، دزدی چند پیشش آمد. او را گفتند: تو بنده ای و از خداوند بگریخته. او را بند کردند و بزمین نجران بردند و بفروختند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی). چو بدین خاکستر رسیدیم اسبی دیگر زیر من ریش شد و خداوندم بسیار مرا بزد و زین بر گردن من بنهاد. (تاریخ بیهقی).
او خداوند است و خلق عالمند او را رهی
بر خداوند از رهی چون و چرا باشد محال.
امیرمعزی.
مکن تغافل ازین بیشتر که ترسم خلق
گمان برند که این بنده بی خداوند است.
سعدی.
عهد ما با لب شیرین دهنان بست خدا
ما همه بنده و این قوم خداوندانند.
حافظ.
|| لقبی بوده که پادشاهان مشرق بتقلید سلوکیها برای خود انتخاب می کرده اند. مشیرالدوله میگوید: پادشاهان مشرق پس از اسکندر و سلوکیها القابی اختیار می کردند و بعضی خودشان را بتقلید از سلوکیها خداوند می خواندند. || لقبی بوده که پادشاهان سلسله ٔ اسماعیلیه ٔ مقیم در الموت داشتند. چون «خداوند حسن بن بزرگ امید علی ذکره السلام » متوفی 560 هَ. ق. و «خداوند محمدبن حسن بن بزرگ امید» متوفی 607 هَ. ق. و «خداوند جلال الدین حسن نومسلمان ابن محمدبن حسن » متوفی 618 هَ. ق. و «خداوند علاءالدین محمدبن جلال الدین حسن » متوفی 653 هَ. ق. و «خداوند رکن الدین خورشاه بن علاءالدین محمد». رجوع به غزالی نامه حاشیه ٔ ص 37 و جهانگشای جوینی ج 2 شود. || بزرگ. پادشاه. شاه.مولا. آقا. سرور. بیگ. خدیو. امیر. خواجه. رئیس. ولی. (کلمه ٔ خداوند بعنوان خطاب توقیری بر هر بزرگی اعم از پادشاهان یا وزیران یا اعیان و اشرف و فرماندهان سپاه و صاحبان مقام و منصب اطلاق میشود):
ای خداوند بکار من ازین به بنگر
مر مرا مشمر ازین شاعرک لاس و دلوس.
ابوشکور بلخی.
خداوند ما نوح فرخ نژاد
که بر شهریاری بگسترد داد.
ابوشکور بلخی.
چو سالار راه خداوند خویش
بگیرد ز دانش بد آیدش پیش.
فردوسی.
چو خون خداوند ریزد کسی
بگیتی درنگش نباشد بسی.
فردوسی.
بر او نیست آهو بزرگست شاه
دلیر و خداوند توران سپاه.
فردوسی.
تا همی خلق جهان را بجهان عید بود
هیچ عیدی که بود بی تو خداوند مباد.
فرخی.
امیر عادل داناترین خداوند است
بزرگوارترین مهتر و مهین سالار.
فرخی.
تو غلام منی و خواجه خداوندمنست
نتوان با تو سخن گفتن و با خواجه توان.
فرخی.
دریا گر آن بودکه بدو در گهر بود
دریاست مدح گوی خداوند را دهان.
عنصری.
بزرگوارا، نام آورا، خداوندا
حدیث خواهم کردن بتو یکی نبوی.
منوچهری.
ای خداوند خراسان و شهنشاه عراق
ای بمردی وبشاهی برده از شاهان سباق.
منوچهری.
اوست خداوند ملک اوست خداوند خلق
اوست مهیا بحمد اوست مصفا بدم.
منوچهری.
خداوند ما باد پیروزگر.
منوچهری.
از این مرد بسیارعذر خواست و التماس کرد تا این حدیث با خداوندش نگوید. (تاریخ بیهقی). خداوند داند که مرا در چنین کارها غرضی نیست جز صلاح هر دو جانب نگاه داشتن. (تاریخ بیهقی). گفته است (خواجه احمدحسن) بنده را اگر خداوند پرسد... رقعت بباید رسانید. امیر رقعت را بستد. (تاریخ بیهقی). گفتند هر یک از دیگری شایسته ترند و خداوند داند که اعتماد هر کدام بنده باید کرد. (تاریخ بیهقی). بونصر گفت: زندگانی خداوند دراز باد. عبداﷲ را امیر فرمود تا به دیوان آوردم. (تاریخ بیهقی). این مقدار با بنده عبدوس گفت آلتونتاش و در این هیچ بدگمانی نمی نماید، خداوند دیگر چیزی شنوده است فرماید؟ (تاریخ بیهقی). لاجرم چون خداوند بتخت ملک رسید، او را چنان داشت که داشت از عزت. (تاریخ بیهقی).
هر آن ده جوان را نوازش نمود (= راهبان پسران یعقوب را)
چنان کش خداوند (= یوسف را) فرمود.
شمسی (یوسف و زلیخا).
بیایید تا هرچه کار شماست
بجا آورد کو خداوند ماست.
شمسی (یوسف و زلیخا).
رفتم من و فرزند من آمد خلف الصدق
او را بخدا و بخداوند سپردم.
برهانی.
ای خداوندان سیادت و سیاست. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی).
نه بر اشتری سوارم نه چو خر بزیر بارم
نه خداوند رعیت نه غلام شهریارم
غم موجود و پریشانی معدوم ندارم
نفسی می زنم آسوده و عمری بسر آرم.
سعدی.
و فرمود تا سیاه را با کنیزک استوار بندند و از بام جوشق بقعر خندق دراندازند. یکی از وزراء روی شفاعت بر زمین نهاد و گفت: جهان بکام خداوند باد. (گلستان سعدی).
- خداوندتاج، صاحب تاج. پادشاه:
خداوند تاج و خداوند گنج
نبندد دل اندر سرای سپنج.
فردوسی.
شناسنده باید خداوند تاج
که تاراج را نام بنهد خراج.
امیرخسرو.
- خداوند شمشیر، دارای شمشیر.
- || پادشاه:
خداوند شمشیر و گاه و نگین
چو ما دید و بسیار بیند زمین.
فردوسی.
- خداوند گنج، صاحب گنج. دارای گنج.
- خداوند گیتی، کنایه از پادشاه:
گزین و مهین پور سهراب شاه
خداوند گیتی نگهدار گاه.
دقیقی.
- || پادشاه:
خداوند تاج و خداوند گنج
نبندددل اندر سرای سپنج.
فردوسی.
|| مالک. (منتهی الارب). صاحب. (دهار) (برهان قاطع) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء): چون انوشیروان به مملکت اندر بنشست... نخست بفرمود تا مزدکیان را بکشتند و هرمال که در دست ایشان بود و آنرا خداوند نبود، بدرویشان داد و هر زنی که داشتند بخداوندان داد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی). و هر زنی که شوهر نداشت و او را بشوهر حاجت بود، او را از خزانه جهاز کرد و بفرمود که خداوندان ساز و برگ آن زن دادند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی). ومیوه های وی همه مباح است و بی خداوند است. (حدود العالم). هر خرمایی که از درخت بیفتد خداوندان درخت برندارد. البته و آن درویشان را بود. (حدود العالم). فرگرد شهرکیست خرد و مردمان او خداوندان چهارپای اند. (حدود العالم). خمود جائیست که اندر وی مرغزارها و گیاهخوارها و خیمه ها و خرگاهها نغزغزان است و خداوندان گوسپندند. (حدود العالم).
چنین گفت شیرویه با باغبان
که گرزین خداوند گوهرنشان.
فردوسی.
بدویست امید و زویست باک
خداوند آب آتش و باد و خاک.
فردوسی.
نبینیم تا اسب اسفندیار
سوی آخر آید همی بی سوار
و یا باره ٔ رستم جنگجوی
به ایران نهد بی خداوند روی.
فردوسی.
چو زرین درخشی درآمد ز زاغ
بر میهمان شد خداوند باغ.
فردوسی.
تو غلام منی و خواجه خداوند من است
نتوان با تو سخن گفتن و با خواجه توان.
فرخی.
این باغ و این سرای دل افروز را مباد
جز میر یوسف ایج خداوند و کدخدای.
فرخی.
بهزار اسب فزون از دوهزار اسب گرفت
همه را تر شده از خون خداوند تنگ.
فرخی.
چو خر در گل افتد کسی نیکتر
نکو شد بزور از خداوند خر.
اسدی (گرشاسب نامه).
ز خویشانش مانده ست گردی گزین
خداوند کوس و درفش و نگین.
اسدی (گرشاسب نامه).
سه جام از خداوند این زر بخواه
بمن ده رهان جانم از رنج راه.
اسدی (گرشاسب نامه).
عبدالمطلب گفت: من خداوند شترم، سخن شتر توانم گفت و خانه را خداوندیست که دشمن را از آن باز تواند داشت. (مجمل التواریخ و القصص). در خانه ٔ بالایین در بیست وچهار تاج نهاده بود که قیمت آن خدای دانست و نام خداوندش بر هر یکی نبشته. (مجل التواریخ و القصص). و ایشان خداوندان گوسفندان بودند. (مجمل التواریخ و القصص).
به سرای اندر دانی که خداوندش
نه چنان آید چون علت دار آید.
ناصرخسرو.
فرمان داد که هر کالای که محمدبن علی از آن مردمان برگرفتست، بخداوندان بازدهند. هرچه خداوندان بدانستند برگرفتند دیگر بگذاشتند. (تاریخ سیستان).
و هر مال و کراع و ملک کی آنرا خداوندی نبودی هدیه بر درویشان و مستحقان و مصالح ثغور قسمت بخش کرد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی چ اروپا ص 91). ما این تاوان مرادب را بستدیم تا خداوندان اسپ، اسپ را نگه دارند تا بکشت کسان اندرنیاید. (نوروزنامه). بفرمود تا خداوند اسپ را بیاوردند و چندانکه قیمت جو بود بوقت رسیدگی تاوان بستد و بخداوند زمین داد. (نوروزنامه). خداوند خانه برجست. (کلیله و دمنه). خداوند خانه بحرکت ایشان بیدار گشت. (کلیله و دمنه).
من کمان را و خداوند کمان را بکشم.
سوزنی.
بر تو مهمان نثار کردن جان
بر خداوند خانه آسانست.
سوزنی.
ستور بد را مانم که بر نه اندیشم
نه از زیان خداوند و نه ز بیم هلاک.
سوزنی.
من ترا می گویم آنچه داری بخداوند آن بازده تو بدیگری که نمی باید داد میدهی. (تذکره الاولیاء عطار). نقل است که شیخ گفت اول بار که بخانه رفتم خانه دیدم. دوم بار که بخانه رفتم، خداوند خانه دیدم. سوم بار نه خانه دیدم نه خداوند خانه، یعنی در حق گم شدم. (تذکره الاولیاء عطار).
که سفله خداوند هستی مباد
جوانمرد را تنگدستی مباد.
سعدی (بوستان).
یکی بر سر شاخ، بن می برید
خداوند بستان نظر کرد و دید.
سعدی (بوستان).
زمستان درویش در تنگسال
چه سهلست پیش خداوند مال.
سعدی (بوستان).
و مر خداوند درازگوش را گفتند که در طرف قبله ٔ فتح آباد در فلان موضع درازگوش تو درآمده است. (انیس الطالبین ص 108 نسخه ٔ خطی مؤلف). خواجه آن جوال رخت را بدرویشی نزدیک خداوند خانه فرستاد. (انیس الطالبین ص 79 نسخه ٔ خطی).
- امثال:
سگ را شناسند بروی خداوند.
مُوَئِّل، خداوند ستور. مَلیک، خداوند. خَیّالَه، خداوند اسبها. نقیض رجاله. خال، خداوند چیزی. مدابر؛ خداوند تیر دابر که ضد فائز است.ادبار؛ خداوند پشت ریش ستور شدن. داری ّ؛ خداوند نعمت. اِهزال، خداوند شتران لاغر گردیدن. اِهراف، خداوند مال بالیده شدن. مهبع؛ خداوند هبع. القاب، خداوند مواشی مانده شدن قوم. اتساع، خداوند شترانی شدن که در نه روز یک نوبت آب خورند. تَرّاس، خداوند سپر. اتمار؛ خداوند بسیار خرما شدن قوم. تامِر؛ خداوند خرما. افراع، خداوند شتران فرع آور شدن. اهجان، خداوند شتران گزیده شدن. افتاق، خداوند ستوران فربه گردیدن. مداد؛ خداوند شتران بسیار. اجاده، خداوند اسب نکو گردیدن. اهافه؛ خداوند شتران تشنه شدن. هلقم، مهتر سطبراندام ضخم خداوند شتران. حسابه؛ خداوند نژاد نیک شدن. اِقفاص، خداوند پنجره با مرغ شدن. مُتَمَلِّح، خداوند نمک. راهِبَه؛ خداوند بخشش (منتهی الارب). اِمعاز؛ خداوند بز بسیار شدن. اِجداد؛ خداوند بخت گردانیدن. (تاج المصادر بیهقی). اِکساد؛ خداوند بازار کاسد شدن. (منتهی الارب). اِضعاف، خداوند افزونی شدن. اِحاله؛ خداوند استران ستاغ شدن. (تاج المصادر بیهقی). اِشحام، خداوند پیه بسیار شدن. اِعمام، خداوند بسیار عم بزرگوار گردانیدن کسی را. (تاج المصادر بیهقی). لابِن، خداوند بسیارشیر. (منتهی الارب). ترخل، خداوند بز ماده شدن. ایجاه، خداوند جاه کردن. اِحتِشام، خداوند خدم و حشم شدن ببزرگی. اخوال، خداوند خال بسیار کریم گشتن. (تاج المصادر بیهقی). اَصیل، خداوند حسب و نسب بزرگ. (از منتهی الارب). تَملیک، خداوند چیزی گردانیدن. اِسمان، خداوند چیز فربه شدن. اعطاش، خداوند چهارپای تشنه شدن. ابلاد؛ خداوند چهارپای پلید شدن. اِمشاء؛ خداوند چهارپای بسیار شدن. اِصحاح، خداوند چهارپایان تن درست شدن. امجاج، خداوند چارپای درست گشتن. انشاط؛ خداوند ستوران نشاطی گشتن. دیار؛ خداوند دیر. (دهار). اِکلال، خداوند ستور مانده شدن. اِقواء؛ خداوند ستور قوی شدن. (تاج المصادر بیهقی). اِقطاف، خداوند ستور قطوف گردیدن. اِمشاء؛ خداوند مواشی بسیارزه شدن. (منتهی الارب). اِضعاف، خداوند ستور ضعیف شدن. اِحفاء؛ خداوند ستور سوده پای شدن. (تاج المصادر بیهقی). اکلاب، خداوند ستور دیوانه شدن. (منتهی الارب). اعراب، خداوند ستور تازی شدن. اِدبار؛ خداوند ستور پشت ریش شدن. اِغزار؛ خداوند اشتران بسیارشیر شدن. اعکار؛ خداوند اشتران بسیار شدن. تجبیب، خداوند اشتران اندک شیر شدن. (تاج المصادر بیهقی). کَشَطَه؛ خداوند شتر پوست بازکرده. (منتهی الارب). تَمسیک، خداوند مسک کردن. اثلاء؛ خداوند مال کهن شدن. (تاج المصادر بیهقی). امراض، خداوند مال آفت رسیده شدن. (منتهی الارب). اشداد؛ خداوند ستوری سخت شدن. الحام، خداوند گوشت بسیار شدن. (تاج المصادر بیهقی). لَحیم، خداوند گوشت. تَلافُق، خداوند کارهای درست و آراسته شدن. (منتهی الارب).وجاهه؛ خداوند قدر و جاه شدن. الباء؛ خداوند فُلَه ٔبسیار شدن. اشباب، خداوند فرزند جوان شدن. اشابه، خداوند فرزند پیر شدن. اصحاب، خداوند فرزند بالغ شدن.اشباء؛ خداوند فرزند زیرک شدن. اعاله؛ خداوند عیال شدن. معیل، خداوند عیال. اِعمار؛ خداوند عمر بسیار گشتن. اعذار؛ خداوند عذر گشتن. اعتذار؛ خداوند عذر شدن. (تاج المصادر بیهقی). محض، خداوند شیر خالص شدن. امحاض، خداوند شیر خالص شدن. مشی، خداوند م-واشی بسیار گردیدن. (منتهی الارب). تَم-لﱡک، خداوند شدن. اِجلاب، خداوند شتران نر شدن. (تاج المصادر بیهقی). اِماتَه؛ خداوند شتران مرگ رسیده شدن. (منتهی الارب). احلاب،خداوند شتران ماده شدن. اجراب، خداوند شتران گرگین شدن. (تاج المصادر بیهقی). اِمخاض، خداوند شتران ماده ٔ درد زه گرفته یا نزدیک بزادن رسیده شدن. اِقلاب، خداوند شتران قلاب زده شدن. امصاع، خداوند شتران شیربرگشته شدن. اِمراع، خداوند شتران بفراخ علف رسیده شدن. (منتهی الارب).
- خداوند تنزیل، صاحب تنزیل.
- || کنایه از پیغمبر اسلام است:
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی
خداوند امر و خداوند نهی.
فردوسی.
- خداوند خانه، ابوالمثوی. رب ّالبیت صاحبخانه. مالک خانه: آن جوال را با درویشی نزدیک خداوند خانه فرستادند. (تاریخ بخارای نرشخی).
- خداوند دل، صاحبدل:
کاری کنم که باز خداوند دل شوم
دارم بنظم مدح خداوندگار دل.
سوزنی.
- خداوند ده، ده کیا. بزرگ ده.
- خداوند رخش، صاحب رخش.
- || کنایه از رستم زال:
همی خواندندش خداوند رخش
جهانگیر و شیراوژن و تاجبخش.
فردوسی.
فرستاده گفت ای خداوند رخش
بدشت آهوی ناگرفته مبخش.
فردوسی.
- خداوند کرسی، ذات الکرسی.
- || کنایه از ملک.
|| دارنده. دارا. صاحب:
بس از هر دوان بود عثمان گزین
خداوند شرم و خداوند دین.
فردوسی.
خداوند نام و خداوند شرم
سخن گفتن خوب و آوای نرم.
فردوسی.
نگوییم چندین سخن بر گزاف
که بیچاره باشد خداوند لاف.
فردوسی.
خداوند مردی و رای و هنر
بدو شادمان مهتران سر بسر.
فردوسی.
خداوندان تجربت و آزمایش از آن حکم کنند بر حال هوا. (التفهیم فی صناعه التنجیم بیرونی).
آخر چیره نبود جز که خداوند حق
آخر بیگانه را دست نبد بر عجم.
منوچهری.
باز از فضل و ادب و شعر کاسدگونه می باشد و خداوندان این صنایع محروم. (تاریخ بیهقی).
نه بنده ایم خداوند دانش و هنریم
که بندگان خداوند شاه کیهانیم.
مسعودسعد.
خداوندان علم بخشهای دائره ٔ فلک را قِسی ّ خوانده اند یعنی کمانها. (نوروزنامه). و خداوندان فسون آژخ را به وی (به جو) افسون کنند بماه کاست و بپوشانندش تا آژخ فروریزد. (نوروزنامه).
زدن با خداوند فرهنگ رای
بفرهنگ باشد ترا رهنمای.
نظامی.
خیالی که در پرده شد روی پوش
نبیند درو جز خداوند هوش.
نظامی.
به استادکاری خداوند هوش
در آن بازی سخت شد سخت کوش.
نظامی.
خداوندان کام و نیکبختی
چرا سختی خورنداز بیم سختی.
سعدی (گلستان).
خداوند جاه و زر ومال بود.
سعدی (بوستان).
خداوند روزی بحق مشتغل
پراگنده روزی پراگنده دل.
سعدی (بوستان).
- خداوند شگفت، ابوالعجب. متعجب. بلعجب.
- خداوند صور،صاحب صور. کنایه از اسرافیل است.
- خداوند علت، بیمار. مریض. صاحب درد. علیل: محمد زکریا گوید: بسیار خداوند لقوه را دیدم که مفلوج شد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). خداوند یرقان طحالی را یک طرمس در طبیخ اسارون دهند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). خداوند تب بلغمی را یکی طرمس در سه اوقیه شراب دهند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی). شراب ممزوج خداوندان با دو بلغم را نیک است. (نوروزنامه). چنان بود که خداوندان علت را اندردمیدن او [عیسی] شفا آمد. (مجمل التواریخ و القصص).
- خداوند عقل، اولوالنهی. عاقل. صاحب رای.
- خداوند قلم، اهل قلم. صاحب قلم.
- || کنایه از نویسنده است. منشی. ترسل نویس: و محتشمان درگاه خداوندان شمشیر و قلم بجمله بیامدند. (تاریخ بیهقی). و خداوندان قلم را که معتمد باشند، عزیز باید داشت. (نوروزنامه).
- خداوند معرفت، صاحب معرفت. عارف به امور. شناسای امور: فامّا خداوندان معرفت گفته اند... (نوروزنامه).
- خداوند وحی، صاحب وحی. آنکه بر او وحی نازل میشود.
- || کنایه از پیغمبر اسلام:
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی
خداوند امر و خداوند نهی.
فردوسی.
اِخباث، خداوند پلید شدن. (تاج المصادر بیهقی). ارغاد؛ خداوند عیش خوش شدن. (از منتهی الارب). اِلامَه، خداوند ملامت شدن. (منتهی الارب).

خداوند. [خ ُ وَ] (اِخ) ماآنو از شاهان خُسرُوِن و پس از ابگار (70 ق. م. تا 57 ق.م.) شاه شد، یعنی پس از ابگار یک سال فترت طول کشید و سپس ماآنو که عنوان خداوند داشت، بسلطنت رسید و هیجده سال و پنج ماه سلطنت نمود. معلوم نیست که او پسر چه کسی بوده است. تصور می کنند که از خانواده ٔ دیگری است و نیز گمان می کنند که معاصر کراسوس بوده. زیرا دیوکاسیوس نوشته آبگارنامی که متحدپومپه بود، طرفدار پارتیها گردید و به کراسوس خیانت کرد. ممکن است که دیوکاسیوس ابگار معاصر کراسیوس رابا سلف او که به پومپه تسلیم شده بود، التباس کرده باشد. (از تاریخ ایران باستان مشیرالدوله ص 2631).

صفت

صفت. [ص ِ ف َ] (ع مص) در عربی بصورت «صفه» و در فارسی «صفت » نویسند. چگونگی کسی گفتن و آن مشتق از وصف است. (مقدمه ٔ لغت میر سید شریف). بیان کردن حال و علامت و نشان چیزی. (غیاث اللغات). بیان حال. (منتهی الارب). ستودن:
در صفتت گنگ فرومانده ایم
من عرف اﷲ فروخوانده ایم.
نظامی.
|| (اِ) نشان. (مهذب الاسماء). نشانه. چگونگی. چونی. علامت. ج، صفات: اگر بدین صفت نبودی آن درجه نیافتی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 396). استادان در صفت مجلس شراب و صفت شراب و تهنیت عید و مدح پادشاهان سخن بسیار گفته بودند. (تاریخ بیهقی ص 276). این یک صفت جهیز بود و دیگر چیزها بر آن قیاس باید کرد. (تاریخ بیهقی ص 403).
قول و عمل هر دو صفتهای تست
وز صفت مردم یزدان جداست.
ناصرخسرو.
صفت کورتهای پارس، ولایت پارس پنج کورت است. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 121).
گفتی که چه نامی از دلت پرس
کز من صفت منی نیابی.
خاقانی.
ای به صورت ندیم خاک شده
به صفت ساکن سماک شده.
خاقانی.
ای صفت زلف تو غارت ایمان ما
عشق جهان سوز توبر دل ما پادشا.
خاقانی.
صفتی است حسن او را که به وهم درنیاید
روشی است عشق او را که به گفت برنیاید.
خاقانی.
دلهای دوستان همین صفت دارد که به بسط عوارف و نشر صنایع و بذل رغائب بدست آید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 197). سی سر فیل حصن هیکل کوه صفت دریاگذار از آن کفار سلطان را بدست آمد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 273).
شب صفت پرده ٔ تنهائی است
شمع در او گوهر بینائی است.
نظامی.
پاکبازان طریقت را صفت دانی که چیست
بر بساط نرد عشق اول ندب جان باختن.
سعدی.
بس که در منظر تو حیرانم
صورتت را صفت نمی دانم.
سعدی.
هرکس صفتی دارد و رنگی و نشانی
تو ترک صفت کن که از این به صفتی نیست.
سعدی.
دهقان پسری یافتند بدان صفت که حکماگفته بودند. (گلستان). || پیشه. شغل. صنعت. کار:
گازرکاری صفت آب شد
رنگرزی پیشه ٔ مهتاب شد.
نظامی.
امشب بصفت شمع شب افروزم من
می گریم و می خندم و میسوزم من.
عطار.
خشک ابری که بود ز آب تهی
ناید از وی صفت آب دهی.
جامی.
|| معنی. واقع. حقیقت.باطن:
در صورت اگر ز من نهانی
از راه صفت درون جانی.
نظامی.
|| شکل. رنگ. گونه:
هزاران صفت گل دمیده ز سنگ
ز صد برگ و دو روی و از هفت رنگ.
سعدی.
|| در ترکیب به اسم ملحق گرددو معنی مانند، همانند، بکردار... دهد:
- این صفت، این سان. بدین صفت، بدین سان. بدین وضع. بدین حال:
مخرام بدین صفت مبادا
کز چشم بدت رسد گزندی.
سعدی.
جلوه کنان می روی و باز نیائی
سرو ندیدم بدین صفت متمایل.
سعدی.
- پیمبرصفت:
توئی سایه ٔ لطف حق بر زمین
پیمبرصفت رحمه العالمین.
سعدی.
- دون صفت، پست. فرومایه: با لشکری از دون صفتان بی ایمان... در حرکت آمد. (حبیب السیر چ سنگی جزء 4 ج 3ص 323).
- سلطان صفت:
سلطان صفت همی رود و صدهزار دل
با اوچنانکه در پی سلطان رود سپاه.
سعدی.
- شمعصفت:
آرزو میکندم شمعصفت پیش وجودت
که سرا پای بسوزند من بی سر و پا را.
سعدی.
- شیرین صفت:
هرجا که مولهی چو فرهاد
شیرین صفتی برو گمارد.
سعدی.
- عیسی صفت:
در تن هر مرده دل عیسی صفت
از تلطف تازه جانی کرده ای.
مجدالدین عزیزی (از لباب الالباب).
-فریدون صفت:
این فریدون صفت به دانش و رای
وآن به کیخسروی رکیب گشای.
نظامی.
- کمان صفت:
چون قامتم کمان صفت از غم خمیده شد
چون تیر ناگهان ز کمانم بجست یار.
سعدی.
- نظامی صفت:
نظامی صفت با خرد خو گرفت
نظامی مگر کاین صفت زو گرفت.
نظامی.
- هارون صفت:
صبح هارون صفت چو بست کمر
مرغ نالید چون جلاجل زر.
نظامی.
- یوسف صفت:
یعقوب دلم ندیم احزان
یوسف صفتم مقیم زندان.
خاقانی.
تا عذر زلیخا بنهد منکر عشاق
یوسف صفت از چهره برانداز نقابی.
سعدی.
|| در ترکیبهای زیر نیز به کار رفته است:
- بر صفت ِ، به سان ِ. به مانندِ:
بر سر آن جیفه گروهی نظار
بر صفت کرکس مردارخوار.
نظامی.
بر صفت شمع سرافکنده باش
روز فرومرده و شب زنده باش.
نظامی.
- بی صفت، بی نشان. بی علامت. بی پیرایه.
- || در تداول عامه، بی آبرو. بی شخصیت. پست.بی همه چیز و باصفت ضد آن است در همین تداول.
- در صفت آمدن، به وصف آمدن. قابل توصیف بودن:
چنانکه در نظری در صفت نمی آئی
منت چه وصف بگویم تو خود در آینه بین.
سعدی.
رجوع به صفه شود.
|| در دستور زبان فارسی، کلمه ای است که حالت و چگونگی چیزی یا کسی را برساند و اقسام آن از این قرار است: صفت فاعلی. صفت مفعولی. صفت تفضیلی. صفت نسبی.
صفت فاعلی: آن است که بر کننده ٔ کار یا دارنده ٔ معنی دلالت کند و علامت آن عبارت است از:
1- «نده » که در پایان فعل امر درآید مانند: پرسنده. خواهنده. شناسنده. بافنده. تابنده:
گر گران و گر شتابنده بود
عاقبت جوینده یابنده بود.
2- «ان »: خواهان. پرسان. دمان. روان. دوان. پویان. 3- «الف » که آن نیزدر پایان فعل امر: شکیبا. زیبا. خوانا. گویا. بینا.پویا. جویا. 4- «ار» غالباً در آخر فعل ماضی آید: خریدار. خواستار. برخوردار. نام بردار. گرفتار. فروختار. 5- «گار» که بیشتر در آخر فعل امر و ماضی درآید: آموزگار. پرهیزگار. آفریدگار. آمرزگار. کردگار. پروردگار. 6- «کار» که غالباً به آخر اسم معنی ملحق شود:ستمکار. فراموشکار. مسامحه کار. 7- «گر» هم در آخر اسم معنی: پیروزگر. دادگر. بیدادگر. خنیاگر. رامشگر.
صفت فاعلی که به «نده » منتهی میشود غالباً در عمل و صفت غیرثابت استعمال میشود مثلاً: رونده یعنی کسی که عمل رفتن را انجام دهد. خواننده کسی که بخواندن چیزی مشغول است. ولی شعرا گاهی این نوع صفت را بجای نام افزار استعمال کرده اند:
به بینندگان آفریننده را
نبینی مرنجان دو بیننده را.
فردوسی.
که بیننده بمعنی چشم استعمال شده یعنی عضوی که کار او دیدن است.
اگرشاه فرماید این بنده را
که بگشاید از بند گوینده را.
گوینده در این شعر بمعنی زبان است و در این صورت از معنی فاعل بیرون است. صفاتی که به «ان » منتهی میشود بیشتر معنی حال را میدهد: سوزان. نالان. روان. دوان. فروزان. گدازان. یعنی در حالت سوختن و نالیدن و رفتن و دویدن و افروختن و گداختن. صفاتی که به «الف » ختم میشود حالت ثابت را میرساند: دانا، که دانائی صفت ثابت است بدین جهت معنی دوام و همیشگی از آن فهمیده میشود. صفاتی که به کار و گار و گر ختم میشود مبالغه ٔ در کار را میرساندو عمل و شغل از آن فهمیده شود مثلاً: آموزگار، کسی که بسیار بیاموزد و کار او آموختن باشد. ستمکار و ستمگر شخصی است که ستم بسیار از او سر زند. تفاوت میانه «کار و گار» آن است که پساوند «گار» همیشه پس از کلماتی استعمال میشود که از فعل مشتق شوند ولی «کار»، غالب پس از اسم معنی و غیرمشتق بکار میرود. «گر» در غیر اسم معنی شغل را میرساند مانندِ آهنگر که مقصود کسی است که شغل او ساختن آلات از آهن باشد و این جزو صفات فاعلی نیست.
ترکیب صفت فاعلی: صفت فاعلی چهار قسم ترکیب میشود:
1- حالت اضافی که صفت به مابعد خود اضافه شود:
فزاینده ٔ باد آوردگاه
فشاننده ٔ خون ز ابر سیاه.
فردوسی.
2- با تقدیم صفت و حذف کسره ٔ اضافه مانند:
جهاندار محمود گیرنده شهر
ز شادی به هر کس رساننده بهر.
فردوسی.
3- با تأخیر صفت بدون آنکه در آن تغییری رخ دهد:
منم گفت یزدان پرستنده شاه
مرا ایزد پاک داد این کلاه.
دقیقی.
4- با تأخیر صفت و حذف علامت صفت «نده »: سرفراز.گردن فراز، که سرفرازنده و گردن فرازنده بوده و این کار قیاسی است. هر گاه صفت فاعلی با مفعول یا یکی از قیود مانند بیش و کم و بسیار و پیش و پس و نظایر آن ترکیب شود، علامت صفت حذف میشود: کامجوی. بیشگوی. کم گوی. بسیاردان. پیشرو. پس رو. صفاتی که به الف و نون ختم میشود هرگاه مکرر شود ممکن است علامت صفت را از اول حذف نمایند: لرزلرزان. جنب جنبان:
سپه جنب جنبان شد و بازگشت
همی بود تا روز اندر گذشت.
دقیقی.
کمان را بزه کرد پس اشکبوس
تنی لرزلرزان و رخ سندروس.
فردوسی.
پرس پرسان. کش کشان:
پرس پرسان میکشیدش تا به صدر
گفت گنجی یافتم آخر به صبر.
گر نمودی عیب آن کار او ترا
کس نبردی کش کشان آن سو ترا.
مولوی.
صفت مفعولی: صفت مفعولی بر آنچه فعل بر او واقع شده باشد دلالت میکند: پوشیده. برده. یعنی آنچه پوشیدن و بردن بر او واقع شده و علامت آن «ه » ماقبل مفتوح است که در آخر فعل ماضی درآید چنانکه گوئیم: برده. خوانده. که بر آخر ماضی برد و خواند «ه » اضافه کرده ایم. ترکیبات صفت مفعولی از این قرار است:
1- آنکه صفت را مقدم داشته اضافه کنند، مانندِپرورده ٔ نعمت، آلوده ٔ منت:
آلوده ٔ منت کسان کم شو
تا یکشبه در وثاق تو نانست.
انوری.
2- با تقدیم صفت و حذف حرکت اضافه مانندِ آلوده نظر:
چشم آلوده نظر از رخ جانان دورست
بر رخ او نظر از آینه ٔ پاک انداز.
حافظ.
3- آنکه صفت را در آخر آورند و هیچ تغییری ندهند، مانندِ خواب آلوده، شراب آلوده:
دوش رفتم به در میکده خواب آلوده
خرقه تردامن و سجاده شراب آلوده.
حافظ.
4- مانند قسم دوم ولی با حذف علامت صفت، مانندِ خاک آلود، نعمت پرورد، دست پخت:
آتش خشم تو برد آب من خاک آلود
بعد از این باد به کوی تو رساند خبرم.
سعدی.
ای آنکه نداری خبری از هنر من
خواهی که بدانی که نیم نعمت پرورد.
همان روشنک را که دخت منست
بدان نازکی دست پخت منست.
نظامی.
5- با تأخیر صفت و حذف «ده » از پایان آن چنانکه بترکیب صفت فاعلی شبیه باشد مانندِ پناه پرور، دست پرور:
ای نظامی پناه پرورتو
به در کس مرانش از در تو.
همه را دید دست پرور ناز
دست از آئین جنگ داشته باز.
نظامی.
که پناه پرور و دست پرور که بمعنی پناه پرورده و دست پرورده استعمال شده است. نیم سوز وناشناس و روشناس که در زبان فارسی متداول است هم از این قبیل میباشد. هر گاه بخواهند صفت مفعولی را که تخفیف یافته جمع بندند آن را به حال اول برمیگردانند مثلاً: دست پروردگان. نام یافتگان. و اینکه خاقانی گوید:
فاقه پروردان چو پاکان حواری روزه دار...
نادر است و پیروی از آن روا نباشد. ولی در تخفیف صفت فاعلی برگردانیدن بحال اصلی لازم نیست چنانکه گوئیم: گردن کشان. سرفرازان. نامداران. کام جویان. وام خواهان.
صفت تفضیلی: صفت تفضیلی آن است که در آخر آن لفظ «تر» افزوده شود و مفاد آن ترجیح موصوف است بر شخص دیگر که در وجود صفت با او شریک و همتا است و آن تنها به آخر صفت و کلماتی که در معنی صفت باشد پیوسته شود مانندِ گوینده تر، شتابنده تر، فزاینده تر، گراینده تر، مردتر، برتر:
خرد ز آتش طبعی آتش تر است
که مر مردم خام را او پزد.
ناصرخسرو.
صفت تفضیلی به یکی از سه طریق استعمال شود:
1- با «از»: خرد از مال سودمندتر است. تدبیر اندک از لشکر بسیار مفیدتر است:
دوش خوابی دیده ام گو نیک دیدی نیک باد
خواب نه بل حالتی کان از کرامت برتر است.
انوری.
2- با «که »: دانش بهتر که مال. سیرت پسندیده تر که صورت.
3- با اضافه چنانکه گوئیم: تواناترِمردم کسی است که دانائی او فزونتر باشد. و این استعمال در زبان فارسی متداول بوده ولی اکنون کمتر معمول است. و هر گاه بخواهند صفت تفضیلی را اضافه کنند، «ین » در آخر آن می آورند مانند بزرگترین شعرای ایران فردوسی است. الفاظی از قبیل مه، به، که، بیش، بمعنی صفت تفضیلی استعمال میشوند و در آخر آن نیز «ین » درمی آورند مانند: مهین. بهین. کهین. هر گاه «ین » در آخر صفات تفضیلی درآید افاده ٔ معنی تخصیص کند مانندِ کمترین، فاضلترین. و در این حالت اگر صفت تفضیلی را اضافه کنند مابعد آن را جمع آورند مانندِ بزرگترین مردان و فاضلترین رجال امروز اوست. و بدون اضافه باید لفظ مفرد استعمال شود چنانکه: تواناترین مرد، بیناترین شاگرد.
صفت نسبی: صفت نسبی آن است که نسبت بچیزی یا محلی را برساند و آن عبارت است از:
1- «ی »: آسمانی. زمینی. آتشی. هوائی. خاکی. پارسی. اصفهانی. نیشابوری و نظایر آن. یاء نسبت همواره به مفرد پیوسته میشود و کلماتی از قبیل کاویانی، خسروانی، کیانی، پهلوانی، نادر است و بر آن قیاس نتوان کرد.
2- «ه » مخفی و غیرملفوظ: دوروزه. یکشبه. یکساله. صده. دهه. هزاره. و این «ها» غالباً در ترکیبات عددی استعمال شده است و نیز مانندِ نبرده:
بیارید گفتا سیاه مرا
نبرده قبا و کلاه مرا.
3- «ین » و این در آخر اسماء درآید: سفالین. جوین. گندمین. بلورین. گلین. و گاهی این ادات را با «ه » جمعکرده در آخر کلمه آورند: بلورینه. زرینه. سیمینه. پشمینه.
4- «گان »: گروگان. پدرگان.
صفات ترکیبی: صفاتی را که از ترکیب دو اسم یا اسم و اداتی بحصول آید مرکب یا صفت ترکیبی خوانند و اقسام آن به قرار ذیل است:
1- ترکیب تشبیهی که از بهم پیوستن «مشبه ٌبه » به «مشبه » یا مانندِ «مشبه ٌبه » به «وجه شبه » حاصل شود مانندِ سروقد. مشک موی. که معنی آن چنین است: کسی که قد او چون سرو است و موی او چون مشک. مانندِ گلرنگ و مشکبوی که معنی آن چنین است: مانند گل از حیث رنگ و چون مشک ازجهت بوی و در این هر دو قسم باید مشبه ٌبه مقدم باشد.
2- ترکیب دو اسم بدون ادات: جفاپیشه. هنرپیشه. 3- ترکیب دو اسم به اضافه ٔ ادات مانند نیزه بدست:
سپهدار سهراب نیزه بدست
یکی باره ٔ تیزتک برنشست.
فردوسی.
داغ بر ران. مانند این بیت:
لگام فلک گیر تا زیر رانت
کبود استری داغ بر ران نماید.
خاقانی.
4- ترکیب اسم با ادات و آن را اقسام بسیار است از این قرار: 1- از ترکیب «ب » با اسم: بنام. بخرد. بآیین. بنفرین:
شغاد آن بنفرین شوریده بخت
فردوسی.
این قسم در نظم قدیم متداول است و اکنون جز در چند کلمه معمول نیست. 2-ترکیب «با» و اسم: بانام. باعقل. باورع. باشعور. بااحساس. باغیرت. 3- ترکیب «هم » و اسم که اشتراک را میرساند: همراه. همراهی. همنشین. همنشست. همکار. همقدم. همدل. 4- از ترکیب «نا» و «نه » با اسم: ناکام. ناچار. نامرد. نه مرد:
گر ازتو عاجزم این حال را چگونه کنم
به پیش خصمان مردم بپیش عشق نه مرد.
سنائی.
5- ترکیب «بی » و اسم:بی خرد. بی هوش. بی شعور. بی دانش. بی کار. بی نام. بی نشان. بی خانمان. فرق میان «بی » و «نا» آن است که «بی » پیوسته بر سر اسم درآید و بدان معنی وصفی دهد ولی «نا» هم با اسم و هم بصفت پیوسته گردد و استعمال آن با صفت بیشتر است. هر گاه ترکیب از «بی » و اسم در غیر معنی وصفی بکار رود پس از آن «از» بیفزایند:
بی از آن کاید از او هیچ خطا از کم و بیش
سیزده سال کشید او ستم دهر زمیم.
ابوحنیفه ٔ اسکافی.
این ادوات پنج گانه در آغاز اسم درآید و آن را پیشاوند میتوان گفت. 6- ترکیب «مند» با اسم: هنرمند. خردمند. زیانمند. ثروتمند. ادراکمند:
با وکیل قاضی ادراکمند
اهل زندان در شکایت آمدند.
در شش کلمه این ادات بشکل «اومند» استعمال شده است: تنومند. برومند. دانشومند. حاجتومند. نیازومند. گمانومند. 7- ترکیب «ور» با اسم: هنرور. دانشور. سرور. دادور. جانور. نامور. بارور و گاه ماقبل «و» مضموم و «و»ساکن شود: گنجور. رنجور. مزدور. دستور. آزور:
خاک خور ای طبیعت آزور.
و این عمل قیاسی نیست.
8- ترکیب اسم با «ناک » که بیشتر افاده ٔ معنی علت و آفت کند: نمناک. شوخناک. ریمناک. سنگناک. خوابناک. دردناک. سهمناک و کلمه ٔ «طربناک » نادر است و قیاس را نشاید. این ادوات سه گانه به آخر اسم پیوندد و آن را «پساوند» توان خواند. و در زبان پارسی «پساوند» و «پیشاوند»بسیار است و هر یک معنی مخصوصی و موارد خاص دارد.
تبصره 1- هرگاه کلمه دارای معنی وصفی باشد و در زبان پارسی کنونی برای آن اشتقاق یا ترکیبی در تصور نیاید آن را «صفت سماعی » خوانند: گران. سبک. نیک. بد. زشت. خوب. تنگ. فراخ. بلند. کوتاه. 2- کلماتی که بر رنگ دلالت کند بیشتر صفت سماعی است: سپید. سیاه. سرخ. زرد. بنفش. سبز. کبود. و گاه قیاسی: نیلی. آبی.سرمه ای. 3- صفات سماعی هنگام ترکیب مقدم باشد: گران سنگ. سبک مغز. کوتاه قد. بلندبالا. زردروی. سیاه چشم. و این قسم در استعمال بیشتر است. و گاه مؤخر باشد: چشم سپید. بالابلند. رخ زرد و این نوع کمتر باشد.
طرز استعمال صفت: صفت پیش از موصوف و بعد از آن نیز می آید چون:
باغ دیبارخ پرندسلب
لعبگر گشت و لعبهاش عجب
نیلگون پرده برکشید هوا
باغ بنوشت مفرش دیبا.
فرخی.
و هرگاه موصوف مقدم باشد بشکل اضافه استعمال میشود و کسره ٔ اضافه بر حرف موصوف وارد میگردد:
ایا شاه محمود کشورگشای
ز کس گر نترسی بترس از خدای.
فردوسی.
که «محمود» دارای کسره ٔ اضافه است. هرگاه موصوف به «و» یا «آ» ختم شود در آخر آن «ی » افزوده میشود مانند: خدای بزرگ. بالای بلند. قبای دراز. شبهای تار. و وقتی که به «ها» مخفی تمام شود «یا» ملینه افزوده شود چون:
به سخا مرده ٔ صدساله همی زنده کند
این سخا معجز عیسی است همانا نه سخاست.
صفتهای مرکب غالباً بواسطه ٔ یکی از اجزای خود بموصوف مرتبط میشود و بنابراین از صفت و موصوف تشکیل مییابد چنانکه گوئی: مرد روشندل، که روشنی صفت دل است و مجموع روشندل، صفت مرد. مطابقه ٔ صفت با موصوف روا نیست و چون موصوف جمع باشد صفت را مفرد آورند و همین روش میانه ٔ نویسندگان و شاعران معمول بود و هم اکنون متداول است و برخلاف این نیز مواردی در سخن بزرگان دیده می شود که صفت را با موصوف مطابق آورده اند مانند:
شدند آن جوانان آزادگان
به دست کسی ناسزا رایگان.
فردوسی.
نشستند زاغان به بالینشان
چنو دایگان سیه معجران.
منوچهری.
و در تاریخ بیهقی آمده است: اکنون امیران ولایت گیران آمدند. و این مواضع پیروی را نشاید. هرگاه صفت و موصوف هر دو جمع عربی باشد گاه موصوف را بر صفت مقدم داشته و اضافه کرده اند مانند قدمای ملوک و عظمای سلاطین. بجای ملوک قدما، سلاطین عظما: شنیدم که شاه اردشیر که بر قدما و ملوک و عظمای سلاطین به خصائص عدل و احسان متقدم بود. (مرزبان نامه). وقتی که موصوف مؤنث و عربی باشد صفت آن را مذکر باید آورد و فصیحان دیرین همین روش را معمول داشته اند و مؤنث آوردن صفت که رسم متأخران است ناپسندیده و برخلاف روش فصحا است. هرگاه موصوفی دارای چند صفت باشد آن را به یکی از سه طریق استعمال کنند:الف - موصوف را مقدم دارند و صفات را بیکدیگر اضافه کنند چون:
خداوند بخشنده ٔ دستگیر
کریم خطابخش پوزش پذیر.
سعدی.
در عهد پادشاه خطابخش جرم پوش
حافظ قرابه کش شد و مفتی پیاله نوش.
حافظ.
ب - آنکه صفات را بهم عطف نمایند:
یکی پهلوانیست گردو دلیر
به تن زنده پیل و به دل نره شیر.
فردوسی.
باده ای باید تلخ و خوش و رنگین و روان.
فرخی.
مرد نیکواعتقاد نیکوطریقت و خدای ترس را وزیری داد. (سیاست نامه).
ج - آنکه بعضی از صفات را پیش از موصوف و بعضی را پس از آن آورند در صورتی که در آخر موصوف «یاء» وحدت نباشد اضافه کنند:
وزین ناسگالیده بدخواه نو
دلم گشت باریک چون ماه نو.
فردوسی.
و هم بدین روش است:
فرزند تو این تیره تن خامش خاکی است
پاکیزه خرد نیست نه این گوهر گویا.
ناصرخسرو.
و هرگاه صفت و موصوف متعدد باشد ممکن است آن را بیکی از چند طریق استعمال نمود:
الف - آنکه هر صفتی با موصوف خود ذکر شود:
بجان و سر شاه سوگند خورد
بروز سپید و شب لاجورد.
فردوسی.
ب - موصوفها مقدم و صفتها مؤخر باشند و در این صورت یا هر دو صفت به هر دو موصوف ممکن است راجع شود یا آنکه هر صفتی به یکی از موصوفها تعلق گیرد. مثال قسم اوّل:
دریای سخنها سخن خوب خدایست
پرگوهر و پر لؤلؤ ارزنده و زیبا.
که ارزنده و زیبا ممکن است صفت هر یک از گوهر و لؤلؤ باشد ورواست که ارزنده صفت گوهر و زیبا صفت لؤلؤ فرض شود و بر این فرض حذفی لازم نیست. ولی بفرض اول باید گفت که صفتها از اول بقرینه ٔ دوم حذف شده است. مثال قسم دوم:
بجائیم همواره تازان براه
بدین دو نوندسپید و سیاه.
فردوسی.
که مقصود از دو نوند سپید و سیاه روز و شب است و روا نباشد که سپید و سیاه صفت هر یک ازدو نوند واقع گردد. و نیز ممکن است یک صفت دارای دوموصوف باشد مانند:
آتش و باد مجسم دیده ای کز گرد و خوی
کوه البرز از سم و قلزم زران افشانده اند.
خاقانی.
در موقعی که موصوف را بخواهند اضافه کنند صفت را می آورند و پس از آن عمل اضافه را انجام میدهند و این مطرد و در نظم و نثر متداول است:
با لشکر زمانه و با تیغ تیز دهر
دین و خرد بس است سپاه و سپر مرا.
ناصرخسرو.
ولی در بعضی مواقع اضافه را بر وصف مقدم داشته اند چون:
خون سپید بادم بر دو رخان زردم
آری سپید باشد خون دل مصعد.
که نخست خون را به دل اضافه کرده و صفت را پس از آن آورده است و چون خون دل یک کلمه است میتوان «مصعد» را صفت مجموع فرض کرد.
پسران وزیر ناقص عقل
به گدائی به روستا رفتند.
سعدی.
که ناقص عقل صفت پسران است و پس از اضافه آمده است.
شد آن رنج من هفت ساله به باد
ودیگر که عیب آورم بر نژاد.
فردوسی.
و در اسکندرنامه ٔ قدیم از مؤلفات قرن پنجم یا ششم نظیرگفته ٔ فردوسی را می بینیم: شه ملک چون این بشنید عجب ماند و بترسید گفت خان و مان ما همه چندین ساله ببرد. که در این دو مثال نخست رنج و خان و مان را اضافه کرده و صفت را پس از اضافه آورده اند و تفاوت آن با مثالهای اول آن است که در گفته ٔ فردوسی و عبارت اسکندرنامه صفت مضاف الیه واقع نشده و در شعر فردوسی و سعدی صفت مضاف الیه واقع گردیده است. یاء وحدت یا در آخر صفت درآید چنانکه گوئیم: مرد فاضلی است، طبع لطیفی دارد. و اکنون این طریقه در زبان فارسی معمول است یا در آخر موصوف مذکور افتد چون:
که آمد بر ما سپاهی گران
همه رزمجویان و گندآوران.
فردوسی.
در آثار پیشینیان این روش متداولتر است ولی الحاق یاء وحدت بصفت و موصوف نیز مستعمل بوده است مانند:
دید شخصی کاملی پرمایه ای
آفتابی در میان سایه ای.
مولوی.
هر گاه مقصود از صفت بیان جنس و نوع موصوف باشد بیشتر آن رابا یاء وحدت استعمال کنند و در اول آن لفظ «از این »آورند. چون:
سماع است این سخن در مرو و اندر تیم بزازان
هم اندر حسب آن معنی ز لفظ آل سمعانی
که جلدی زیرکی را گفت من پالانئی دارم
از این تندی و رهواری چو باد و ابر نیسانی.
سنائی.
و نظیر آن است:
از این خفرقی موی کالیده ای
بدی، سرکه بر روی مالیده ای.
سعدی.
از این مه پاره ٔ عابدفریبی
ملایک صورتی طاوس زیبی.
سعدی.
و گاهی صفت را بدون کلمه ٔ «از این » یا خالی از یاء وحدت استعمال نموده اند:
بیامد پس آن بیدرفش سترگ
پلیدی سگی جادوئی پیرگرگ.
دقیقی.
ندیم شه شرق شیخ العمید
مبارک لقائی نکومنظری.
منوچهری.
و در این دو مورد موصوف معرفه است و قسم دوم چون:
پیرهن دارد زین طالب علمانه یکی.
منوچهری.
که یاء وحدت در آخر صفت ذکر نشده است هرگاه مقصود تعدادو شمردن اوصاف باشد آنها را بهم عطف نمی کنند در این عبارت: دستور گفت شنیدم که وقتی مردی بود جوانمردپیشه، مهمان پذیر، عنانگیر، کیسه پرداز، غریب نوار. (مرزبان نامه).
و مانند این بیت:
بزد بر باره ٔ برگستوان دار
خدنگی راست رو برگستوان در.
و نظیر این در نظم و نثر بسیار است در موقعی که صفات منادی باشند غالباً آنها را بهم عطف ننموده اند:
دریغا گوا شیردل رستما
فروزنده ٔ تخمه ٔ نیرما.
گوا شیرگیرا یلا مهترا
دلاور جهانگیرگندآورا.
فردوسی.
و ظاهراً در موقع ندا و الحاق یاء وحدت به هریک از صفتها و موصوف مقصود شمردن و تعداد اوصاف باشد. و غالباً موصوف ذکر نمیشود. چون موصوف با یاء وحدت باشد پیشینیان غالباً میانه ٔ آن صفت فاصله می آورده اند. مانند:
فریدون ز کاری که کرد ایزدی
نخست این جهان را بشست از بدی.
فردوسی.
بدو گفت شاخی گزین راست تر
سرش برترین و تنش کاست تر
خدنگی برآورد پیکان چو آب
نهاده بر او چار پَرِّ عقاب.
فردوسی (شاهنامه چ مسکو ج 4 ص 298).
فلک گردان شیریست رباینده
که همی هر شب زی مابشکار آید.
ناصرخسرو.
آبیست جهان تیره و بس ژرف بدو در
زنهار که تیره نکنی جان مصفا.
ناصرخسرو.
و در تاریخ بیهقی آمده است: دیگر روز بادی سخت باشکوه.و واجب چنان کند که دوستی را از جمله دوستان برگزیند خردمندتر و ناصح تر و راجح تر. و نیز چون: او زنی داشت سخت بکارآمده و پارسا. ضمیر من از میانه ٔ ضمایر موصوف و مضاف واقع میشود چون:
هر دمش با من دلسوخته لطفی دگرست
این گدا بین که چه شایسته ٔانعام افتاد.
حافظ.
در سایر ضمایر صفت در حکم توضیح و بمنزله ٔ بدل است چنانکه:
شما فریفتگان پیش او همی گفتید
هزار سال فزون باد عمر سلطان را.
ناصرخسرو.
لاجرم سوی تو آزاده جوان بار خدای
ننگرد جز به بزرگی و به چشم تعظیم.
فرخی.
(از دستور زبان فارسی پنج استاد).

صفت. [ص َ ف َ] (اِخ) هروی آرد: قریه ای است در جوف مصر نزدیک به لبیس که گویند گاوی را که بنی اسرائیل بذبح آن مأمور شدند بدانجا فروخته شد و در آن قبه ای است معروف به قبهالبقره که تا امروز باقی است. (معجم البلدان).

صفت. [ص ِ ف ِت ت] (ع ص) مرد توانا[ی] تن آور یا مرد با گوشت گرداندام یا مرد توانا[ی] درشت خلقت. (منتهی الارب). رجوع به صفتات و صفتان شود.

فرهنگ عمید

صفت

(ادبی) در دستور زبان، کلمه‌ای که بیانگر حالت، چگونگی، مقدار، یا تعداد اسم است،
شاخصه، ویژگی، ممیزه،
٣. (صفت) مانند، ‌ مثل (در ترکیب با کلمۀ دیگر): گداصفت، سگ‌صفت،
(اسم مصدر) وصف خداوند با نام‌های مخصوص،
[عامیانه، مجاز] عاطفه، وفاداری،
[قدیمی] پیشه، ‌ شغل،
٧. [قدیمی] رفتار، منش، خلق‌وخوی،
٨. (اسم مصدر) [قدیمی] چگونگی، چونی،
٩. [قدیمی، مجاز] معنی، ‌واقع، باطن،
١٠. [قدیمی] نوع، قِسم،
١١. [قدیمی] شکل، ‌ گونه،
١٢. (اسم مصدر) [قدیمی] وصف کردن، بیانِ حال،
* صفت تفضیلی: (ادبی) در دستور زبان، صفتی که در آخر آن لفظ «تر» افزوده می‌شود و به برتری داشتن موصوف بر غیر در صفتی دلالت می‌کند، مانند بیناتر، داناتر، زیباتر، بیناترین، داناترین، زیباترین،
* صفت فاعلی: (ادبی) در دستور زبان، صفتی که بر کنندۀ کار دلالت می‌کند، مانند خواهنده، پرسان، پرهیزگار،
* صفت مشبهه: (ادبی) در دستور زبان، صفتی که بر ثبوت و دوام فعل در فاعل دلالت می‌کند، مانند بینا، توانا، دانا، شکیبا،
* صفت ساده (مطلق): (ادبی) در دستور زبان، صفتی که صفات و حالات را بیان می‌کند، مانندِ گرم، سرد، بزرگ، کوچک، سفید، سیاه،
* صفت مفعولی: (ادبی) در دستور زبان، صفتی که دلالت بر مفعول بودن دارد و کار بر آن واقع می‌شود، مانند کشته، دیده،
* صفت نسبی: (ادبی) در دستور زبان، صفتی که کسی یا چیزی را به جایی یا چیزی نسبت می‌دهد، مانند تهرانی، طلایی،